1. हडप्पा संस्कृती  (सिंधू संस्कृती)

       (Harappan civilization) 


हडप्पा संस्कृती प्राचीन संस्कृतीपैकी एक आहे. याचा कालखंड इ. स. पूर्व २७०० ते इ. स. पूर्व १५०० असा मानला जातो. इ. स.१९२१ मध्ये रावी नदीच्या काठी हडप्पा येथे सर्वप्रथम उत्खनन चालू झाले म्हणून  याला हडप्पा संस्कृती असे म्हणतात. ह्या हडप्पाच्या दक्षिणेस ६५० कि. मी. दूर असलेल्या सिंधू नदीच्या खोऱ्यात मोहेंजोदडो तसेच पश्चिम भारतात  कालिबंगन, धोलावीरा, दायमाबाद, लोथल,सुरकोठडा इत्यादी ठिकाणी अशाच प्रकारचे अवशेष सापडले. 

              हडप्पा संस्कृतीचे वैशिष्ट्य सर्वत्र एकसारखीच आढळतात त्यामध्ये घरबांधणी, नगररचना, सांडपाण्याचा निचरा, मुद्रा, मृतदेह पुरण्याची पद्धत, खेळणी, दागिने, भांडी इ. मध्ये साम्य आढळून येते. हडप्पा संस्कृती हि मुख्यतः सिंधू नदीच्या काठी वसलेले होती  म्हणून याला सिंधू संस्कृती असेही म्हंटले जाते. या संस्कृती चा शोध हा इ.स. १९२० मध्ये जेव्हा लाहोर - मुलतान रेल्वे मार्गाचे काम सुरु झाले तेव्हा या संस्कृतीच्या प्राचीन विटांचे अवशेष सापडले.  

• घरे व नगर रचना 

हडप्पा  संस्कृतीचे नगररचना हि प्रगत स्वरूपाची होती, त्यांना उत्तम स्थापत्य कला अवगत होती.हडप्पा संस्कृतीची नगररचना हि प्रशासकीय ईमारती व लोकवस्ती अशा दोन भागात केली होत.  हडप्पा संस्कृतीची प्रामुख्याने  घरे हि भाजक्या विटांनी बनवलेले असत तसेच कच्च्या विटांनी व दगडांमध्ये हि काही घरे बांधलेली आढळून येतात. मधोमध चौक व त्याच्या भोवती घरे बांधलेली असत. घरे हि एक मजली व दोन मजली असत.  घराच्या आवारात स्नानगृह, विहिरी, शौचालये होती. ते सांडपाणी वाहून नेण्यासाठी भाजकी पन्हाळी चा उपयोग  करत होते.  सांडपाण्याची विल्हेवाट लावण्यासाठी भाजक्या विटांनी बांधलेली गटारे त्या काळी होती, विशेष म्हणजे ती गटारे झाकलेली असत यावरून ते आरोग्याविषयी किती जागरूक होते हे समजते.  

           रस्ते रुंद व एकमेकांना काटकोनात छेदणारे असत त्यातून तयार झालेल्या चौकोनी मोकळ्या भागात घरे बांधली जात. घरे, तटबंदी, सांडपाण्याची व्यवस्था, स्नानगृहे जहाजाचे गोदी इत्यादी घटक पाहता हडप्पा कालीन संस्कृतीच्या प्रगत स्थापत्याची कल्पना येते, असे  असले तरी या काळात कोणतीही भव्य मंदिरे किंव्हा तत्सम बांधकामे नव्हती. 

घरांची व्यवस्था 

• महास्नानगृह 

मोहेंजोदडो येथे एक प्रशस्थ असे स्नानगृह सापडले आहे. महास्नानगृहातील स्नानगृह  २.५ मी. खोल व त्याची १२ मी. लांबी व ७ मी. रुंदी होती. कुंडातील पाणी झिरपून जाऊ नये म्हणून त्या आतून पक्क्या विटांनी बांधलेली होती तसेच  त्यातील पाणी वेळो वेळी काढण्याची सोय व शुद्ध पाणी आत आणण्याची सोया केली गेली होती. 

महास्नानगृह 

• तटबंदी 

 नगराच्या सौरक्षणासाठी हडप्पा संस्कृतीमध्ये तटबंदी ची व्यवस्था केली गेली होती. तटबंदी ही भाजलेल्या पक्क्या विटा मध्ये बांधलेली असत. 

• मुद्रा व भांडी 

हडप्पा संस्कृतीमध्ये मुद्रा ह्या मुख्यतः चौकोनी आकाराच्या होत्या, त्या स्टिएटाईट दगडापासून बनवलेले जात. ह्या मुद्रांवर विविध प्रकारचे प्राणी कोरलेले असत, त्यामध्ये बैल,गेंडा, म्हैस, हत्ती, वाघ ई खरेखुरे प्राण्यांचा  समावेश होतो. 

              हडप्पा मधील उत्खननात विविध प्रकारची व विविध रंगांची भांडी मिळाली आहेत. त्यामध्ये लाल रंगाच्या पृष्ठभागावर काळ्या रंगाने केली गेलेली नक्षी काम आढळून आले. नक्षीच्या नमुन्यामध्ये माश्यांचे खवले एकात एक गुंतलेली वर्तुळे तसेच पिंपळपान ई. चे नक्षीकाम केलेले दिसून येते.हडप्पा संस्कृतीचे लोक मृत  व्यक्तीचे दफन करताना त्या शवा बरोबर  विविध प्रकारची  व आकाराची भांडी पुरत असत. 

        मुद्रा 

     हडप्पा कालीन भांडी

 

• लोकजीवन 

हडप्पा संस्कृतीचा शेती हा प्रमुख व्यवसाय होता. नांगरलेल्या शेताचा पुरावा कालीबंगन  येथे मिळाला आहे. येथील लोक विविध पिकांमध्ये गहू, सातू , नाचणी यांचा समावेश होतो, सातू चे पीक राजस्थान मध्ये तर नाचणी चे पीक गुजरात मध्ये मोठ्या प्रमाणात  घेतले जात असे. या व्यतिरिक्त वाटाणा, तीळ, मसूर ई. पीके घेतली जात. उत्खननात मिळालेल्या पुतळे पाहिले असता त्यांना कापड विणण्याची कला अवगत होती व ते गुडग्यापर्यंत वस्त्र परिधान करत होते. त्या काळात विविध दागिने वापरले जात असे यामध्ये बांगड्या, कमरपट्टा, गळ्यातील माळा, अंगठ्या, बाजूबंद ई. दागिने स्त्रिया घालत असत. हे दागिने सोने, तांबे, कवड्या, रत्ने, कवडे ई. पासून बनवलेली असत. स्त्रिया बांगडया कोपरापर्यंत घालत असत. सापडलेल्या पुतळ्यांच्या आधारे पुरुष हे केसांचा भांग मधून पाडत असत व कोरलेली दाढी ठेवत. 

 मूर्ती 

हडप्पा संस्कृतीतल दागिने 

• व्यापार 

हडप्पा संस्कृतीचे लोक भारतात तसेच इतर देशात व्यापार करत होते. सिंधू च्या खोऱ्यात उत्तम दर्जाचा कापूस पिकत असे तो पश्चिम आशिया, दक्षिण युरोप तसेच इजिप्त मध्ये निर्यात होत असे , तसेच सुती कापड पण निर्यात होत असे. दक्षिण भारत, इराण, अफगाणिस्तान, बलुचिस्तान येथून चांदी, जस्त, मानके, मौल्यवान खडे, देवदार लाकूड ई. वस्तू आणल्या जात. हा परदेशांशी चालणार व्यापार खुष्कीच्या तसेच सागरी मार्गाने होत असे. लोथल येथे प्रचंड मोठ्या आकारची गोदी सापडली आहे. या संस्कृतीचा व्यापार अरबी समुद्राच्या किनाऱ्याने चालत असे.

• ऱ्हासाची  करणे 

बाहेरून आलेल्या टोळ्यांची आक्रमणे, पुन्हा पुन्हा येणारे महापूर, कमी पर्जन्यमान, नद्या कोरड्या पडणे, भूकंप, व्यापारात होणारी घट, जमिनीची सुपीकता घटली, थर वाळवंट विस्तारल्याने सरस्वती नदी लुप्त झाली. या सारख्या कारणांमुळे हडप्पा संस्कृती च्या शहरांचा  ऱ्हास  झाला. 

 सध्या 'हडप्पा' व 'मोहेंजोदडो' हि ठिकाणे पाकिस्तान मध्ये आहेत


                                                                                                                                                                                                Ref  Book : MARATHI HISTORY 6th std.
                                                                                                                                                   Ref  WEB :  https://mr.m.wikipedia.org/wiki/हडप्पा _संस्कृती